Woodrow Wilson en de geboorte van de Volkenbond

Nooit meer oorlog

Nooit meer oorlog. Dat is de hoop van president Woodrow Wilson als hij op 8 januari 1918 voorstelt om een Volkenbond op te richten. Hij zal er de Nobelprijs voor de Vrede voor krijgen, maar vrede blijkt de Volkenbond niet te kunnen garanderen.

De Verenigde Staten houdt zich lang afzijdig van de bloedige strijd in Europa, die we nu de Eerste Wereldoorlog noemen. Het Amerikaanse volk voelt er bijzonder weinig voor dat hun jonge mannen sterven voor een strijd waar de VS niets in te winnen heeft. Woodrow Wilson, president sinds 1913, voert in 1916 campagne voor zijn herverkiezing onder de slogan "Woodrow Wilson, he kept us out of war". Wilson wint de verkiezingen.

Nog vóór de inauguratie van Wilson voor zijn tweede termijn blijkt uit een onderschepte telegram dat de Duitsers een alliantie proberen aan te gaan met Mexico. Dit heeft te maken met het voornemen van Duitsland om een onderzeebootoorlog beginnen tegen alles en iedereen die op de Atlantische Oceaan vaart. In maart 1917 worden vijf Amerikaanse vrachtschepen tot zinken gebracht en op 6 april 1917 verklaart Woodrow Wilson de oorlog aan Duitsland en al snel gaan de eerste troepen op weg naar de loopgraven in Europa.

Veertien Punten voor Vrede

Wilson is een idealist en blijft nadenken hoe na de oorlog wereldvrede kan worden gegarandeerd. Op 8 januari 1918 spreekt hij het Congres toe over een programma voor wereldvrede bestaande uit 14 punten. De eerste vijf punten zijn (liberale) principes voor vrede: geen geheime verdragen meer tussen landen, vrij verkeer op zee, vrijhandel, ontwapening en zelfbeschikking van volkeren (dekolonisatie). Punt zes tot en met dertien bevatten voorstellen voor oplossingen van territoriale problemen, zoals het terugtrekken van legers uit België en het oprichten van een onafhankelijke Poolse staat. het veertiende en laatste punt is een voorstel om een verbond van naties op te richten. Een volkerenorganisatie die de kern moet vormen van een nieuwe vreedzame wereldorde.

Deze Volkenbond moet het bewaken van de vrede als belangrijkste taak krijgen. Tot dan toe werd vrede vaak behouden door een machtsbalans. Als één land te machtig wordt, gaan andere landen samen een verbintenis aan. Zo ontstaan er machtsblokken die elkaar in evenwicht zouden moeten houden. In praktijk helpt dit niet om oorlogen te voorkomen, zoals ook in 1914 weer blijkt.

Wilson stelde eigenlijk een nieuw systeem voor om toekomstige oorlogen te voorkomen. Dit systeem is gebaseerd op een convenant tussen landen waarin ze geweld afzweren als middel van de internationale politiek en zich grotendeels ontwapenen. Daarvoor krijgen ze de garantie dat andere landen ze te hulp komen als ze worden aangevallen, zoals we dat nu kennen bij de NAVO. Dat wil dus zeggen dat een aanval op één van de leden wordt beschouwd als een aanval op alle leden. Het systeem werkt alleen als alle landen die het convenant ondertekenen ook echt vertrouwen hebben in dit systeem.

Versailles

Deze speech van Wilson is beroemd geworden als de Veertien Punten voor de Vrede en deze punten werden ook de inzet van de VS tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles in 1919 direct na de Eerste Wereldoorlog. Tijdens die onderhandelingen in Versailles zet Woodrow Wilson zich enorm in voor zijn veertien punten, maar door ziekte moet hij een belangrijk deel van de conferentie missen. De andere overwinnaars van de oorlog, Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland, reageren niet erg enthousiast op de veertien punten. Zij willen vooral Duitsland straffen en herstelbetaling ontvangen. Vertrouwen is heel ver te zoeken. De vrede van Versailles die Duitsland uiteindelijk gedwongen tekent, wordt in Duitsland ontvangen als een enorme vernedering.

Ondanks het wantrouwen krijgt Wilson voor elkaar dat de deelnemers van de vredesconferentie in Versailles parallel aan de vredesbesprekingen ook werken aan het convenant dat moet leiden tot de oprichting van de Volkenbond. Hij moet flink wat water bij de wijn doen, maar het convenant komt er en wordt getekend door alle partijen in Versailles. De verplichting voor landen om elkaar te helpen staat er in, maar wel wat vaag geformuleerd.

Nederland en de Volkenbond

Nederland is niet uitgenodigd in Versailles, omdat Nederland geen partij was in de Eerste Wereldoorlog. Wel zet Nederland zich in om de zetel van de Volkenbond naar Den Haag te halen. Dat lukt niet. Frankrijk en Groot-Brittannië zijn het nog niet vergeten dat het neutrale Nederland in de laatste dagen van de oorlog ineens onderdak bood aan de Duitse keizer en kiezen voor een zetel in Genève. Nederland weet nog wel te regelen dat het Permanente Hof van Internationale Justitie, een orgaan van de Volkenbond, naar Den Haag komt.

Het enthousiasme over het convenant is in Nederland niet groot. Dit klinkt misschien verrassend, maar is vanuit de toenmalige denkbeelden wel begrijpelijk. Nederland was in de laatste paar oorlogen, waaronder de Eerste Wereldoorlog neutraal gebleven. Het Nederlandse volk leefde in de veronderstelling dat ook een mogelijke nieuwe oorlog aan Nederland voorbij zou gaan. Artikel 10 van het convenant van de Volkenbond zou Nederland echter verplichten om deel te nemen aan een oorlog als een ander lid wordt aangevallen. Dat zou het voor Nederland onmogelijk maken om neutraal te blijven in een volgende oorlog. Nederland tekent pas als blijkt dat de alle andere neutrale landen ook tekenen. De houding van Nederland ten opzichte van de Volkenbond is uitvoerig beschreven in het proefschrift van Remco van Diepen.

De Verenigde Staten en de Volkenbond

Ook in de Verenigde Staten is men verre van enthousiast. Zowel het Verdrag van Versailles als het Convenant van de Volkenbond krijgen enorm veel tegenstand. Net als in Nederland is het vooral artikel 10 waar iedereen het mee oneens lijkt te zijn. De gezondheid van Woodrow Wilson gaat snel achteruit na een aantal beroertes. Toch gaat Wilson op tournee door het land om het volk en de volksvertegenwoordigers te overtuigen. Na een lange en bittere politieke strijd lukt het niet om het publiek te overtuigen. Het Verdrag van Versailles en het Convenant van de Volkenbond worden nooit geratificeerd door de VS. Wilson stelt zich niet meer verkiesbaar en overlijdt in 1924 als gevolg van zijn zoveelste beroerte.

Valse start?

Zo startte de Volkenbond op 16 januari 1920 met een bijeenkomst in Parijs zonder de Verenigde Staten, het land van de bedenker en een van de machtigste landen van dat moment. De Volkenbond startte met 42 leden., zonder de VS dus, maar ook zonder Duitsland dat pas in 1926 wordt toegelaten en in 1933 al weer opstapt uit de Volkenbond.

Op 1 november 1920 trekt het secretariaat van de Volkenbond in een voormalig hotel aan het Meer van Genève. Dat gebouw wordt al snel omgedoopt tot het ‘Palais Wilson’, ter ere van de geestelijk vader van de Volkenbond. Eind 1920 krijgt Woodrow Wilson de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn inzet voor de Volkenbond. Hij kan er niet bij zijn vanwege zijn slechte gezondheid, maar aan de aanwezigen in Oslo wordt een korte boodschap van Woodrow Wilson voorgelezen, waarin de volgende passage staat:

“I am convinced that our generation has, despite its wounds, made notable progress. But it is the better part of wisdom to consider our work as one begun. It will be a continuing labor.”

Lees hier meer over de werkzaamheden van de Volkenbond.